Człowiek: Twór Wszechświata - Twórca nauki

Organizatorzy:

• Polska Akademia Umiejętności
• Uniwersytet Jagielloński
• Ośrodek Badań Interdyscyplinarnych przy Wydziale Filozoficznym PAT w Krakowie

Czas i miejsce obrad:

• 18-19 maja 2006 r. ; aula Polskiej Akademii Umiejętności, ul. Sławkowska 17, Kraków

Tematyka:

• Na dziesiątą Konferencję (mały jubileusz!) wybieramy temat, który niejako spina tematy wszystkich poprzednich konferencji. Wiele współczesnych doktryn odwołuje się do filozofii człowieka. Pragniemy pokazać, że bez zakorzenienia w naukach filozofia człowieka jest ułomna (o ile w ogóle możliwa).
• W człowieku ewolucja kosmiczna osiągnęła poziom samoświadomości (człowiek jest tworem Wszechświata) i właśnie dzięki temu stało się możliwe racjonalne rozumienie Wszechświata (człowiek jest twórcą nauki). Zapraszamy do refleksji nad tym jedynym w swoim rodzaju zapętleniem człowieka i Wszechświata.

Program:

• Czwartek, 18 maja
  • 9:30 - OTWARCIE KONFERENCJI:
    Prof. Andrzej Białas, Prezes Polskiej Akademii Umiejętności
    Prof. Karol Musioł, Rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego
  • SESJA PRZEDPOŁUDNIOWA
    • 9:45 - Prof. Marek Demiański (Inst. Fizyki Teoretycznej UW.)
      O przyszłości Wszechświata
    • 10:15 - Dr hab. Leszek Sokołowski (Obserwatorium Astronomiczne UJ)
      Człowiek jako twórca teorii fizycznych w wieloświecie
    • 10:45 - Przerwa
    • 11:15 - Prof. Stanisław Bajtlik (CAMK, Warszawa)
      Życie poza Ziemią
    • 11:45 - Prof. Jerzy Vetulani (PAU Kraków)
      Mózg a świadomość
    • 12:15 - Dyskusja.
      Przewodniczenie sesji i wprowadzenie do dyskusji: Prof. Michał Tempczyk, Inst. Filozofii UMK, (wprowadzenie: Człowiek jako układ dynamiczny)
    • 13:15 - Przerwa
  • SESJA POPOŁUDNIOWA
    • 14:30 - Prof. Roman Duda (Inst. Matematyczny UWr.)
      Poznawanie świata a matematyka
    • 15:00 - Prof. Roman Murawski (Wydział Matematyki i Informatyki UAM Poznań)
      Matematyk - twórca czy odkrywca?
    • 15:30 - Prof. Edward Nęcka (Inst. Psychologii UJ)
      Ograniczenia poznania i samopoznanie z punktu widzenia psychologii
    • 16:00 - Przerwa
    • 16:30 - Dr hab. Jan Kaiser, (Inst. Psychologii UJ)
      Czy można badawczo dotrzeć do sfery subiektywnej?
    • 17:00 - Dyskusja.
      Przewodniczenie sesji i wprowadzenie do dyskusji: Dr Robert Poczobut, Inst. Socjologii UwB, (wprowadzenie: Twórczy umysł w twórczym Wszechświecie)
• piątek, 19 maja
  • SESJA PRZEDPOŁUDNIOWA
    • 9:30 - Prof. Witold Marciszewski (Katedra Logiki, Informatyki i Filozofii Nauki UwB)
      Jak człowiek - twór Wszechświata staje się jego współtwórcą przez moc obliczeniową cywilizacji?
    • 10:00 - Dr hab. Stanisław Krajewski (Inst. Filozofii UW)
      Komputery a filozofia: atrakcje i manowce współczesnego neopitagoreizmu
    • 10:30 - Dr hab. Marek Hetmański (Inst. Filozofii UMCS)
      O miejscu filozofii w naukowym obrazie świata
    • 11:00 - Przerwa
    • 11:30 - Prof. Gordon McCabe (Dorchester, Dorset, Great Britain)
      Structural realism and the mind
    • 12:00 - Dyskusja.
      Przewodniczenie sesji i wprowadzenie: Dr hab. Krzysztof Wójtowicz, Inst. Filozofii UW, (wprowadzenie: Czy kryterium prawdy matematycznej jest intuicja czy doświadczenie?)
    • 13:00 - Przerwa
  • SESJA POPOŁUDNIOWA
    • 14:30 - Prof. Ryszard Wójcicki (Inst. Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa)
      Czy naukowa filozofia jest możliwa?
    • 15:00 - Dr hab. Witold Strawiński (Inst. Filozofii UW)
      Czy współtworząc naukę w wymiarze metodologicznym, powinniśmy pamiętać, że człowiek jest tworem Wszechświata?
    • 15:30 - Prof. Elżbieta Kałuszyńska (Inst. Filozofii UWM, Olsztyn)
      Kultura a ewolucja
    • 16:00 - Przerwa
    • 16:30 - Dyskusja.
      Przewodniczenie sesji i wprowadzenie: dr Mieszko Tałasiewicz, Inst. Filozofii UW, (wprowadzenie: Język: wytwór środowiska - narzędzie opisu)
  • 17:30 - DYSKUSJA.
    Dziesięć Konferencji Metodologicznych w Krakowie. Przewodniczenie: Ks. prof. Michał Heller, Wydz. Filozoficzny PAT, Dyrektor OBI; wprowadzenie: Ks. dr hab. Janusz Mączka SDB (Wydz. Filozoficzny PAT, OBI); uczestnicy: Prof. Andrzej Staruszkiewicz (Inst. Fizyki UJ); Prof. Roman Duda (Inst. Matematyczny UWr.); Prof. Witold Marciszewski (Katedra Logiki, Informatyki i Filozofii Nauki UwB); Prof. Elżbieta Kałuszyńska (Inst. Filozofii UWM, Olsztyn); Dr Zbigniew Liana (Wydz. Filozoficzny PAT, OBI).

Nadesłane streszczenia

• Prof. Roman Duda (Uniwersytet Wrocławski), Poznawanie świata a matematyka
  Byłaby to refleksja nad tym, jak matematyka towarzyszyła człowiekowi w jego trudzie przenikania myślą otaczającego go świata - od greckiego przełomu poprzez powstanie nowożytnej nauki po teorie współczesne, a także refleksja nad tym, jak widoma skuteczność matematyki wpływała na nasze rozumienie racjonalności świata.
• Dr hab. Marek Hetmański (UMCS), O miejscu filozofii w naukowym obrazie świata
  Nauka, w szczególności nauki przyrodnicze (biologia, fizyka, kosmologia), dostarczają coraz bardziej spójnego oraz ogólnego obrazu powstania i ewolucji Wszechświata. Nieraz już pojawiały się jednak głosy (Du Bois-Reymond, Haeckel, Stent, Barrow, Horgan), że ludzkość osiąga kres poznania i wiedzy naukowej, chociaż przyrost informacji, postępująca unifikacja teorii naukowych, sprawdzalność i użyteczność wiedzy naukowej pokazują, że nauka jest raczej niekwestionowanym wyrazem mocy człowieka. Chociaż ewolucja przyrodnicza - argumentuje się trafnie - nie miała na celu wytworzenie koncepcji naukowych, lecz dostarczenie człowiekowi prostych środków i narzędzi poznawczych niezbędnych mu dla przeżycia, to jednak jest ona jej udanym, chociaż pobocznym produktem. Jest jednak w większym stopniu głównym wytworem ewolucji cywilizacyjno-kulturowej. Tym bardziej więc zastanawia rola teorii (np. zasad antropicznych) mówiących o istocie Wszechświata, który miałby przybrać postać ze względu na warunki, jakie stawiałby mu podmiot poznający, jakim jest ludzkość. A już najbardziej pod tym względem zastanawiający jest status i rola wiedzy humanistycznej, w tym filozofii, która na tle nauk przyrodniczych jest tak bardzo odmienna.
  Warto zatem postawić generalne pytanie o cele poznawcze wiedzy filozoficznej, w szczególności możliwości stworzenia przez nią jednolitego obrazu Wszechświata. Stale rywalizując z religią i teologią, przybierając postać światopoglądu czy ideologii, wzorując się na nauce (bądź też odrzucając jej wzorce poznawcze), nieustannie dywagując o swoim kresie filozofia ani nie jest przecież jednorodna, ani bezproblemowa. Upatrując na ogół jej istotę w umiłowaniu mądrości, nie wiemy, czy jest ona w stanie dać jednolitą, spójną i niekwestionowaną wizję miejsca człowieka we Wszechświecie. Wypada zatem, co chciałbym rozwinąć w szerszej wypowiedzi, pogodzić się z jej odmienną w stosunku do nauk pozycją poznawczą i rolą społeczną, jaką może i powinna odegrać we współczesnym społeczeństwie. Rolę tę sprowadziłbym do analiz istniejących już obrazów Wszechświata, nade wszystko miejsca w nim człowieka. Raczej do poszukiwania wszelkich ograniczeń i paradoksów tych obrazów, niż do samodzielnego i odpowiedzialnego ich tworzenia. Nie jest to mimo wszystko rola marginalna czy wtórna. Widzę bowiem dla filozofii rolę inicjowania czy krytycznego przewodzenia w procesie poznawania i wytyczania (przesuwania) granic wiedzy o człowieku i Wszechświecie.
• Dr hab. Jan Kaiser (UJ, Kraków), Czy można badawczo dotrzeć do sfery subiektywnej?
  Problem sfery subiektywnej człowieka należy do kluczowych w psychologii. Psychologia jest w tym zakresie obciążona tradycją filozoficzną. Bez zakorzenienia w naukach szczegółowych rozważania filozoficzne na ten temat dotyczą możliwych teoretycznie stanów rzeczy. Odnośnie zjawisk subiektywnych w filozofii panują domniemania wyprowadzone z praktyki poznawczej odnoszącej się do świata zewnętrznego i z zasobów leksykalno-semantycznych, które też są zakorzenione w relacjach podmiotu z otoczeniem. Relacja ta polega na działaniu na obiektach i uczestnictwie w zdarzeniach (podmiot manipuluje obiektami i komunikuje się z otoczeniem). W rezultacie pojawiają się pojęcia, których desygnaty odnoszą się do stanów dynamicznych obiektów fizycznych, rodzajów zachowania i okoliczności ich występowania oraz wartości. Te pojęcia są stosowane metaforycznie do opisu zjawisk subiektywnych.
  W badaniach psycholingwistycznych nie zdołano wyodrębnić uniwersalnych kategorii semantycznych (wspólnych wszystkim ludziom), odnoszących się do zróżnicowanych doznań, odczuć i uczuć, czyli językowo zidentyfikować jakości subiektywne. Filozofia człowieka zawiera liczne autokrytyczne refleksje nad tym stanem rzeczy. W psychologii dominują tendencje redukcjonistyczne (konceptualizacja zjawisk subiektywnych przez filozofów nie nadaje się do operacjonalizacji w kategoriach badań eksperymentalnych). Obok tego zaczynają pojawiać się programy badawcze nad zjawiskami subjektywnymi. Stosując paradygmat psychofizjologiczny, poszukuje się związków korelacyjnych pomiędzy deklarowanymi stanami subiektywnymi a specyficznymi komponentami aktywności mózgu. W wyjaśnieniu tego związku należy, moim zdaniem, uwzględnić konotacje afektywne słów opisujących stany subiektywne (słowa nie tyle opisują te stany ile, same przez się, wywołują reakcje mózgowego systemu emocyjnego). W oparciu o tę konstatację proponuję pewne rozwiązania metodologiczne odnośnie badań nad tym zagadnieniem. Celem nadrzędnym jest wyjaśnienie kwestii obecności odczuć i doznań afektywnych, o podłożu endogennym, w tzw. świadomości dyskursywnej.
• Prof. Witold Marciszewski (Uniwersytet w Białymstoku), Jak człowiek -- twór wszechświata staje się jego współtwórcą przez moc obliczeniową cywilizacji [vedi]
• Prof. Gordon McCabe, Structural realism and the mind
  The purpose of this presentation is to discuss whether the existence of the mind can be incorporated into structural realism, and if so, to discuss how it can be incorporated.
  Whilst structural empiricism accepts that mathematical structures are used to organize, explain and predict empirical phenomena, it holds that those structures do not characterize anything that lies beyond the empirical phenomena. In contrast, structural realism asserts that, in mathematical physics at least, the domain of a true theory is an instance of a mathematical structure. It follows that if the domain of a true theory extends to the entire universe, then the entire universe is an instance of a mathematical structure. Equivalently, it can be asserted that the universe is isomorphic to a mathematical structure. One can refer to this proposal as 'universal structural realism'.
  James Ladyman has distinguished between two versions of structural realism: the ontic version and the epistemic version. Whilst the epistemic version accepts that mathematical physics captures the structure possessed by the world, it holds that there is more to the world beyond the structure that it possesses. In contrast, the ontic version holds that the structure of the world is the only thing which exists.
  Given that structural empiricism does not purport to extend beyond the realm of empirical phenomena, it is not under any obligation to include the mental within its remit. In contrast, because universal structural realism, and, in particular, universal ontic structural realism, both claim that the universe is an instance of a mathematical structure, it is necessary to consider whether, and how, the mind can be incorporated within structural realism.
• Dr hab. Robert Poczobut (Uniwersytet w Białymstoku), Twórczy umysł w twórczym Wszechświecie
  Kategoria twórczości wiąże problemy kosmologiczne z antropologią, kognitywistyką oraz psychologią czynności twórczych. Twórcze umysły nie mogłyby istnieć w świecie, w którym nie ma miejsca na powstawanie 'nowości'. Jednak mówiąc o twórczym umyśle oraz twórczym Wszechświecie dokonujemy subtelnego przesunięcia znaczeniowego związanego z użyciem terminu 'twórczość'. Co to znaczy, że Wszechświat jest twórczy? Na czym polega i jakie są przejawy twórczości ludzkiego umysłu? To pytania, których podjęcie, dobrze, jak sądzę, wpisuje się w temat majowej konferencji.
  W moim referacie rozwinąłbym myśl wyrażona przez K.R. Poppera, którą zakończyłem mój poprzedni referat na temat emergencji: 'Wszechświat, który zawiera życie, ma twórczy charakter w najlepszym sensie tego słowa: jest twórczy w tym samym sensie, w jakim za twórczych uznajemy wielkich poetów, wielkich artystów, wielkich muzyków, jak również wielkich matematyków, uczonych i wielkich wynalazców'.
• Dr hab. Leszek M. Sokołowski (Obserwatorium Astronomiczne UJ, Kraków), Człowiek jako twórca teorii fizycznych w wieloświecie
  Dotychczasowa koncepcja teorii fizycznej zakłada wyraźne rozgraniczenie aparatu matematycznego, który nie podlega weryfikacji empirycznej oraz fizycznych przewidywań teorii, opisujących możliwe zjawiska w materialnym świecie. Przewidywania te winny być weryfikowalne w eksperymentach laboratoryjnych lub obserwacjach astronomicznych. Teoria nie powinna przewidywać zjawisk, których nie da się obserwować bezpośrednio lub pośrednio. Autonomiczna ewolucja teorii fizycznych doprowadziła ostatnio do powstania koncepcji ,,wieloświata'', którego ogromna większość, całkowicie odmienna od obserwowanej przez nas metagalaktyki, jest zasadniczo niedostępna badaniom empirycznym. Przewidywania teorii wieloświata są więc sprawdzalne w znikomym stopniu, a niemal całość ich tworzy - z punktu widzenia tradycyjnej fizyki - ,,metafizykę''. Teoria wieloświata ogranicza ponadto moc predykcyjną fizyki również w obrębie metagalaktyki kwestionując tradycyjną koncepcję, według której szereg własności materii, takich jak np. wartości niektórych stałych fundamentalnych, winno dać się wyliczyć w fundamentalnej teorii materii, a nie być ustalanych doświadczalnie. Według teorii wieloświata własności te są przygodne, tzn. są różne w różnych częściach wieloświata i nie da się ich uzasadnić z zasad pierwszych. Oznacza to, że faktycznie będziemy wiedzieć i rozumieć mniej, niż życzyliśmy sobie tego jeszcze niedawno. Jedynym możliwym wówczas uzasadnieniem dlaczego metagalaktyka jest taka, jaka jest, byłoby uzasadnianie antropiczne, czyli rozumowanie ,,antykopernikańskie''. Te nowe czynniki sprawiają, że potrzebne jest dogłębne przemyślenie samej koncepcji teorii fizycznej i zbadanie na ile jest ona uzależniona od człowieka jako jej konstruktora.
• Prof. Witold Strawiński (Uniwersytet Warszawski), Czy współtworząc naukę w wymiarze metodologicznym, powinniśmy pamiętać, że człowiek jest tworem Wszechświata?
  Będę bronił twierdzącej odpowiedzi na to pytanie i będę argumentował, że ten ważny aspekt egzystencjalnej i poznawczej sytuacji człowieka znajduje odpowiedni wyraz w metodologiach racjonalnościowych (o ile mogę się tak wyrazić) oraz jest niesłusznie pomijany w skrajnie relatywistycznych koncepcjach (teoriach) nauki, a zwłaszcza w tych, które traktują przedmiot poznania naukowego wyłącznie jako konstrukt społeczny.
• Dr Mieszko Tałasiewicz (Instytut Filozofii UW), Język: wytwór środowiska - narzędzie opisu [vedi]
• Prof. Jerzy Vetulani (PAU Kraków), Mózg a świadomość
  Do lat 70. traktowana świadomość traktowano wyłącznie jako przedmiot badań filozofów. Obecnie stanowi ona przedmiot zainteresowań neurobiologii, psychologii poznawczej i neurofilozofii. Pytanie o materialną podstawę świadomości zadawano od czasów starożytnych. Pytanie to ma z jednej strony wymiar ideologiczny, zaś z drugiej praktyczny, ponieważ odpowiedź pozytywna zachęca do szukania racjonalnych i skutecznych biologicznych metod leczenia zaburzeń poznawczych. Neurobiolodzy uważają, że nawet jeżeli dusza istnieje niezależnie od ciała, nie ma szans na wykazanie swojej obecności, jak to widać po uszkodzeniu głównej stacji przełącznikowej między korą mózgową a pniem mózgu wzgórza. Wiemy też, że pewne uszkodzenia mózgu, zwłaszcza odcięcie płatów skroniowych, w trwały sposób zmienia osobowość.
  Pierwszym krokiem ku współczesnej, funkcjonalnej biologicznej psychologii była frenologia. Jej twórca, Franz Joseph Gall pierwszy w pełni założył, że mózg jest organem myślenia. Chociaż jego przesłanki były fałszywe, zapoczątkował nową epokę. Pierwszymi wielkimi sukcesami na drodze badania neurobiologii funkcji psychicznych było odkrycie ruchowego i słuchowego ośrodka mowy.
  Ludzka świadomość jest wynikiem ewolucji. Neurobiolog przyjmuje, że pewien stopień świadomości mają zwierzęta, tym wyższy, im mózg ich jest większy. Jeżeli za kryterium pełni świadomości przyjmiemy zdolność postrzegania swojej osoby jako siebie, to poza człowiekiem potrafią to robić jeszcze szympansy, prawdopodobnie goryle, a z pewnością delfiny.
  Rozwój świadomości umożliwił niesłychanie szybki w skali ewolucji rozwój ludzkiego mózgu, który w związku z ogromnymi wymiarami, zaczął rozwijać się w kierunku budowy modularnej, Badania działania mózgu początkowo były bardzo utrudnione, a większość badań funkcjonalnych nie mogło być prowadzone na ludziach. Dopiero rozwój techniki obrazowania mózgu umożliwił nam wgląd w niektóre aspekty świadomości.
  Ludzka świadomość rozwija się znacznie szybciej niż świadomość szympansa. Motorem rozwoju świadomości była mowa. Zdolność do wytworzenia i używania języka symbolicznego wyróżnia nas spośród wszystkich zwierząt. Język nasz jest symboliczną reprezentacja świata: dźwięki (i układy liter) są wiązane przez mózg ludzki nie tylko do elementów świata fizycznego (co potrafią też pewne zwierzęta) ale też do elementów nie istniejących fizycznie, jak uczuć, abstrakcji, a także do idealnych wytworów naszego mózgu, takich jak symboli matematycznych.
  Bodźce słuchowe modulują odpowiedzi poznawcze, działając na korę mózgową, oraz odpowiedzi emocjonalne, działając na układ limbiczny, w szczególności na kompleks jąder migdałowatych. Mowa jest funkcją szczególnie skutecznie wpływającą na procesy kognitywne i emocjonalne, pozwalając przekazać wielkie ilości informacji i wywoływać bardzo silne reakcje emocjonalne. Neurobiologia udowodniła nie tylko, że fizyczny stan mózgu wpływa na procesy psychiczne, ale także, że aktywność psychiczna i doznania zmysłowe kształtują fizyczna strukturę mózgu. Większość neurobiologów uważa, że rozróżnienie pomiędzy ciałem i umysłem nie wyklucza ścisłych, przyczynowych relacji między nimi: myśl jest wynikiem rozległej aktywności sieci komórek nerwowych, a ona z kolei może przekształcać materialną strukturę mózgu. Monistyczny pogląd Spinozy, w uwspółcześnionej formie, jest nam obecnie znacznie bliższy niż dualizm Kartezjusza Nie oznacza to jednak, że życie psychiczne można w całości zredukować do poziomu behawioralnego, a u człowieka pomost pomiędzy mózgiem i świadomością tworzy najbardziej ludzkie osiągnięcie ewolucyjne: mowa.
• Prof. Ryszard Wójcicki (IFiS, PAN, Warszawa), Czy naukowa filozofia jest możliwa?
  Generalna myśl tego tematu jest następująca: filozofia (nie tylko nauka) jest istotnym składnikiem tego wszystkiego, co składa się na nasze rozumienie świata i naszego miejsca w świecie. Ale aby filozofia mogła tę rolę odgrywać, musi - jak się wydaje - respektować zasady naukowego dyskursu (jednoznaczność i jasność wypowiedzi, unikanie bezpodstawnych spekulacji). Innymi słowy winna spełniać rygory stawiane 'filozofii naukowej'. A jednak hasło filozofii naukowej budzi niemałe wątpliwości. Potraktowane rygorystycznie redukuje filozofię do rodzaju 'proto-nauki'. Jeśli jednak filozofia ze swej natury nie może być naukowa, to jaką wartość mają rozważania filozficzne...?
• Dr hab. Krzysztof Wójtowicz (Zakład Filozofii Nauki, Instytut Filozofii UW), Czy kryterium prawdy matematycznej jest intuicja czy doświadczenie?
  W filozofii matematyki - tak jak w całej filozofii - ścierają się dwa przeciwstawne nurty: racjonalizm i empiryzm. Filozofowie tradycji racjonalistycznej traktują matematykę jak naukę aprioryczną, zaś za jedyne źródło wiedzy matematycznej uważają rozum (mówiąc o pewnej swoistej władzy naszego rozumu, nazywanej często ,,intuicją matematyczną''). Ostateczną rękojmią prawdziwości zdań matematycznych jest więc - ich zdaniem - werdykt tej intuicji. Najbardziej znanym reprezentantem tej grupy filozofów jest Gödel. Przeciwstawne stanowisko zajmują empiryści, dla których jedynym wiarygodnym źródłem wiedzy matematycznej jest doświadczenie. Tezę o pierwotności doświadczenia jako źródła wiedzy formułują także w wypadku wiedzy matematycznej. W myśl ich stanowiska, ostatecznym kryterium prawdy matematycznej jest doświadczenie. W tej grupie najbardziej wpływowym filozofem jest Quine. W wystąpieniu chciałbym krótko wskazać najważniejsze cechy tych stanowisk, zastanowić się nad ich ograniczeniami, oraz podjąć krótką próbę opisu współczesnego stanu dyskusji w filozofii matematyki (w kontekście tytułowego problemu).